((موسیقی ، قانونی اخلاقی است که به عالم امکان ، روح، به اندیشه بال ، به تصور، پرواز و به حیات و هر چه در آن است ، جذابیت و سرور می بخشد)). (افلاطون)

تردیدی نیست که جایگاه گرانسنگ هنر، افتضاء دارد از حقوق پدیدآورندگان آثار هنری، در بعد تقنینی و نظارتی ، حمایت و پشتیبانی گردد. درجستار حاضریم بر آنیم تا به فراخور حال و با نظر به ضیق مجال و به وصف اجمال، رویکرد نظام حقوقی کشورمان را در  حمایت قانونی از آثار هنری، خاصه در بعد موسیقایی، ارایه نماییم تا شاید برای ارباب هنر مفید فایده واقع شود.

فی الواقع، وضعیت کنونی نظام حقوقی ایران در خصوص بحث حمایت از آثار هنری ، حکایت از وجود فاصله قابل توجه از مواضع اتخاذی درکنوانسیون های بین المللی دارد. توضیحا کنوانسیون های بین المللی متعدد ازجمله معاهده بین المللی برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری مصوب 1886 ، معاهده بین المللی رم برای حمایت از حقوق مجریان، تولید کنندگان و سازمان های پخش رادیو و تلویزیونی مصوب1961 و معاهده حق نشر وایپو مصوب 1996 حاوی قواعد منسجمی ناظر بر حمایت از حقوق متعلق به آثار هنری است که کشورمان تاکنون، به هیچ کدام از این معاهدات بین المللی نپیوسته است. لذا اولین اثر عدم الحاق به کنوانسیون های مذکور، عدم حمایت متقابل کشورهای عضو از آثار هنری ایجاد شده در ایران و عدم حمایت نظام حقوقی کشورمان از آثار هنری ایجاد شده در کشورهای عضو کنوانسیون می باشد.

اما فارغ از فضای بین المللی ، در نظام حقوقی کشورمان در راستای حمایت از آثار هنری به فراخور نیاز قبل از پیروزی انقلاب، دو قانون کاملا مرتبط تحت عنوان قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان در سال 1348و قانون ترجمه و تكثير كتب و نشريات و آثار صوتي در سال 1352 به تصویب رسیده است. البته بعد از انقلاب نیز دو قانون تجارت الکترونیک مصوب 1382 و  قانون جرایم رایانه ای مصوب 1389 نیز به نحوی هر چند کم رنگ می تواند حاوی بعضی موضوعات مرتبط محسوب گردد.

 البته مدتهاست لایحه جامعی برای حفظ حقوق ادبی و هنری براساس نسخ تنظیمی توسط وزارت ارشاد و شورای عالی اطلاع رسانی آماده گردیده تا پس از جری تشریفات قانونی به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد که این لایحه در صورت تصویب با رویکرد مندرج درنسخ فعلی، موضع بسیار نزدیکی با کنوانسیون وایپو خواهد داشت. ضمنا آيين نامه اجرايي ماده 21 قانون حمايت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان نیز در سال 1350 در راستای تبیین روش و فرایند ثبت آثار مورد حمایت قانون به تصویب رسیده است.

در قوانین موضوعه، گرچه به صورت مجزا تعریف دقیقی از آثار هنری مورد حمایت بیان نگردیده و صرفا به ذکر مصادیق که آنهم در حصری یا تمثیلی بودنش تردید وجود دارد، اکتفا شده است، لکن به نظر می رسد ملاک ارایه شده در ماده 1 قانون مصوب 1348 در خصوص مفهوم  اثر ((  به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن))  برای شناحت آثار مشمول حمایت کفایت می نماید. با این ترتیب، اثر موسیقایی که مخلوق هنر می باشد مشمول حمایت قانونی است و این امر به صراحت بند 4 ماده 2 قانون مذکور ( اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد) از مصادیق آثار مورد حمایت قانون محسوب شده است. اما بررسی قوانین ایران، حکایت از شمول دایره حمایتی قانونگزار به پدید آورندگان و نیز تولید کنندگان آثار می باشد. ( ماده 1 قانون مصوب 1348 و ماده 3 قانون مصوب 1352). به رغم آنچه در فضای بین المللی ( کنوانسیون رم 1961) پذیرفته شده ، در حقوق ایران مجریان و سازمانهای رادیویی و تلویزیونی مشمول حمایت دو قانون مارالذکر نمی باشد. آثاری که با مشارکت چند پدید آورنده خلق می شود، به حکم ماده 6 قانون مصوب 1348 موجد حق مشاعی برای پدید آورندگان خواهد بود.

حقوق مورد حمایت قانونگزار در خصوص رابطه پدیدآورنده و اثر هنری که به استناد ماده 3 قانون مصوب 1348  شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر می باشد ، در دو قالب حقوق معنوی و مادی تجلی می یابد. حقوق معنوی، ناشی از علقه ایست معنوی که پدید آورنده نسبت به اثرش دارد این حق دائمی بوده و محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل واگذاری می باشد. حقوق مادی ناشی از رابطه مالکانه ایست که پدید آورنده نسبت به جنبه مادی اثرش دارد که این حق هم موقت است و هم قابل واگذاری. شرایط حمایت از آثار هنری این است که اولا: بروز و ظهور ایده های هنری در قالبهای ملموس باشد. روح حاکم بر مصادیق مقرر در بندهای ماده 2 حکایت از این دارد که صرف ایده ، طرح و ذهنیت ، مشمول حمایت قانونی قرار نمی گیرد و شرط حمایت، بروز و ظهور بیرونی موارد مذکور است. ثانیا: منشاء اثر باید هنر و اندیشه خالق آن باشد. در خصوص حقوق مادی ، نیز حسب ماده 22 قانون مصوب 1348علاوه بر شروط مذکور،  شرط است که اثر برای نخستین بار درایران چاپ یا نشر یا اجرا شده باشد و قبلاً درهیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش و یا اجرا نشده باشد. بدیهی است این شرط در خصوص حقوق معنوی آثار جاری نیست و بدون وجود شرط اخیر، مشروط به حصول سایر شرایط، حقوق معنوی اثر مورد حمایت است. ضمنا این شرط به اتباع داخلی و خارجی شمول دارد. در خصوص آثار موسیقایی، ماده 4 قانون مصوب 1352 مقرر می دارد: ((صفحات يا نوارهاي موسيقي و صوتي در صورتي حمايت مي‌شود كه در روي هر نسخه يا جلد آن علامت بين‌المللي پ لاتين و در داخل‌دايره و تاريخ انتشار و نام و نشاني توليدكننده و نماينده انحصاري و علامت تجاري ذكر شده باشد)). البته با توجه به ماده 10 قانون اخیر که شرط شمول احکام قانون مصوب 1352 را عدم شمول قانون مصوب 1348 می داند به نظر می رسد شمول قانون مصوب 1352 در خصوص آثار موسیقایی ناظر بر حمایت از حق نسخه‌برداري يا ضبط يا تكثير آثار صوتي است. نکته حائز اهمیت اینکه ثبت اثر هنری ، شرط حمایت قانونی از اثر نیست و لفظ ((می توانند)) در ماده 21 قانون مصوب 1348 که اشعار می دارد: ((پدید آورندگان می توانند اثر و نام وعنوان و نشانه ویژه اثرخود را در مراکزی که وزارت فرهنگ و هنر با تعیین نوع آثار آگهی می نماید به ثبت برسانند))، دلالت بر عدم الزام پدیدآورنده به ثبت اثر خود دارد. اخذ گواهی ثبت اثر، صرفا دلیل مالکیت محسوب می گردد و جنبه اثباتی دارد و به هیچ وجه شرط حمایت قانونی از اثر نمی باشد. ضمنا بد نیست اشاره نماییم آيين نامه اجرايي ماده 21 قانون حمايت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1350 با اصلاحات سال 1379 نیز در خصوص فرایند ثبت آثار موسیقایی مقرر می دارد درخواست کننده ثبت اثر، علاوه بر تنظیم درخواستنامه در فرمهای تدوین شده توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به زبان فارسی باید در دو نسخه حاوی اطلاعاتی شامل الف - نام و نام خانوادگی و تابعیت و اقامتگاه وشماره و محل صدور شناسنامه و تاریخ تولد پدیدآورنده و یا شخصی که به اعتبار قانون فوق‌الذکر قائم مقام پدیدآورنده اصلی اثر است و هرگاه درخواست کننده شخص حقوقی باشد نام و شماره ثبت و اقامت‌گاه قانونی شخص حقوقی و مشخصات کامل وکیل حسب مورد ب - تاریخ پدید آمدن اثر با قید روز و ماه و سال به نحوی که اثر برای چاپ یا نشر یا پخش و یا اجرا آماده شده باشد. ج – در فرض مشترک بودن اثر، ذکر مشخصات پدید آوردندگان و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی صاحب حقوق مادی ومعنوی د - در فرض درخواست ثبت نام یا عنوان یا علامت ویژه اثر نیز در مورد نام و عنوان ذکر کلمه یا عبارت موردتقاضا و در مورد علامت یا نشانه ویژه توصیف کامل آن به انضمام سه نسخه نمونه یا عکس در اندازه و رنگ اصلی و کلیشه آن   ه - تعیین نوع اثر و اعلام آنکه اثر مشمول کدامیک از انواع آثار مذکور در ماده ۲ قانون است  به انضمام  دو نسخه اصلی یا فتوکپی یا خطی از نت اثر در صورتی که نت داشته باشد به انضمام گفتار آن اگر باشد به علاوه دو نسخه اثر روی صفحه یا نوار را به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی ارایه نماید.

شایان ذکر است که به استناد ماده 5 قانون مصوب 1352 ، تکثیر و نسخه برداری از آثار موسیقایی دیگری صرفا در دو مورد مجاز است: اول، در امور آموزشی و تحقیقاتی  غیر انتفاعی مورد تایید اداره فرهنگ و ارشاد و دوم، استفاده شخصی و خصوصی. خارج از دو استثناء مذکور، هرگونه نسخه‌برداري يا ضبط يا تكثير آثار صوتي كه بر روي صفحه يا نوار يا هر وسيله ديگر ضبط شده است بدون اجازه صاحبان حق يا‌توليدكنندگان انحصاري يا قائم ‌مقام قانوني آنان براي فروش ممنوع است. ( ماده 3 قانون اخیر)

اما همانگونه که معروض آمد برخلاف حقوق معنوی ، حمایت از حقوق مادی آثار هنری دارای مدت زمان بوده و با مضی مدت مذکور ، عملا حمایت قانونی از اثر برداشته می شود. مطابق قانون مصوب 1348 اثر هنری تا سی سال پس از فوت پدیدآورنده مشمول حمایت بود که این مدت در سال 1389 به موجب مصوبه مجلس شورای اسلامی با اصلاح ماده 12 قانون یاد شده، به پنجاه سال افزایش یافت. مدت حمایت اثر مشترک موضوع ماده 6 این قانون پنجاه سال بعد از فوت آخرین پدید آورنده خواهد بود.

حقوق مادی اثرهایی که در نتیجه سفارش پدید می آید تا سی سال از تاریخ پدید آمدن اثر متعلق به سفارش دهنده است مگر آن که برای مدت کمتر یا ترتیب محدود تری توافق شده باشد. (ماده 13)

انتقال گیرنده حق پدید آورنده می تواند تا سی سال پس از واگذاری از این حق استفاده کند مگر این که برای مدت کمتر توافق شده باشد.( ماده 14)

هر پدید آورنده ای در صورت نقض حقوق  قانونیش توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی می تواند علیه ناقض، طرح شکایت کیفری نماید. در قانون مصوب 1348 و 1352 برای ناقضان حقوق مالکیت فکری بر حسب جرایم  ارتکابی، مجازاتهای متعدد پیش بینی شده است که تعقیب جرایم مذکور در هر دو قانون با شکایت شاکی خصوصی شروع و با گذشت او موقوف می شود. (ماده 31 قانون مصوب 1348 و ماده 12 قانون مصوب 1352) عناوین جرایم مندرج در قوانین مذکور عبارتند از نشر، پخش و عرضه آثار پدید آورنده مورد حمایت قانون به غیر، استفاده از نام ، عنوان و نشان ویژه معرف اثر ، تغییر یا تحریف در آثار مورد حمایت قانون، عدم اعلام و درج نام پدید آورنده و عنوان و نشان ویژه به هنگام استناد، استفاده و اقتباس ، تکثیر غیر مجاز آثار مورد حمایت، واردات آثار غیر مجاز به کشور که به تفصیل و تفکیک که برای هرکدام از جرایم مذکور، مجازاتهای قانونی تعیین گردیده است. ( مواد 23 تا 26 قانون مصوب 1348 و ماده 7 قانون مصوب 1352 ) علاوه بر مجازات قانونی، شاکی می تواند بابت ضرر و زیان ناشی از جرم ، از متخلف در مرجع قضایی، مطالبه خسارت نماید. هر گاه متخلف از اين قانون شخص حقوقي باشد علاوه بر تعقيب جزايي شخص حقيقي مسئول كه جرم ناشي از تصميم او باشد خسارات‌شاكي خصوصي از اموال شخص حقوقي جبران خواهد شد.
‌در صورتي كه اموال شخص حقوقي به تنهايي تكافو نكند مابه‌التفاوت از اموال شخص حقيقي مسئول جبران مي‌شود. ( ماده 28 قانون مصوب 1348 و ماده 8 قانون مصوب 1352 )  مراجع قضايي مكلفند ضمن رسيدگي به شكايت شاكي خصوصي به تقاضاي او نسبت به جلوگيري از نشر و پخش و عرضه كتب و‌نشريات و آثار صوتي موضوع شكايت و ضبط آن تصميم مقتضي اتخاذ كنند. ( ماده 29 قانون مصوب 1348 و ماده 9 قانون مصوب 1352 ) 

النهایه، صرف نظر از تفاوتهای محسوس مواضع اتخاذی نظام حقوقی ایران نسبت به  قواعد مقرر در کنوانسیون های بین المللی، اعتقاد نگارنده بر آن است که حتی با وضعیت کنونی، در صورت افزایش جنبه های نظارتی و نیز برخورد سختگیرانه تر قضات محترم ، امکان صیانت از حقوق پدید آورندگان آثار هنری وجود دارد. بدیهی است الحاق ایران به کنوانسیون های بین المللی مرتبط و رفع خلاهای تقنینی موجود، می تواند وسعت جنبه های حمایتی را توسعه دهد و با اقتضائات زمانی و پیشرفت فن آوری همسو نماید.